"نقش کتابخانه ها در مدارس" به روایت لیلا کاظم زاده، معلم رسمی مدارس انتاریو- کانادا: وقتی وارد اتاق معلمان شدم تا ناهار بخورم به من التماس کرد مرا ببر. معلوم نبود چند روز آنجا معطل مانده بود تا تکلیفش در آخرین ایستگاه معلوم شود. کمی درنگ کردم تا بقیه دوستانش را هم برانداز کنم. آن هایی که خوشم آمد هم اتفاقاً جلدهایشان کهنه بود و نقاشی های داخلشان خوشرنگ و جذاب. گوش های در یک جعبه نشسته بودند و منتظر کیفی که سوارشان کند و با خود ببرد تا از خطر خمیر شدن حتمی جان سالم به در ببرند. یادداشتی روی جعبه بود: "لطفا از خود پذیرایی کنید". تا جایی که توانستم، کتاب های خسته را برداشتم تا بتوانند دوران بازنشستگی خود را در کتابخانه ی شخصی فرزندم سپری کنند.
درست حدس زدید! من یک معلم مدرسه و علاقه مند به کتاب هستم که در تورنتو زندگی می کنم. از بس که خانه کتابدار را در محله ی دوست داشتنی منیریه ی تهران دوست دارم، این نوشته را تقدیم به اعضا و دست اندرکاران آنجا می کنم تا خیالم راحت شود شما هم سری به مدارس تورنتو زده و از سرنوشت کتاب ها و کتابخانه های مدارس باخبر شده اید.
سرنوشت کتاب های خوشبخت، استفاده شدنِ بسیار است. پیشترها جلدکردن کتاب های درسی، یک بخش از خوش گذرانی دوران مدرسه ما بود و اگر موی فرش بین جلد نایلونی و کتاب نمی رفت فتحِ بزرگی محسوب می شد. اما کتاب، در دبستان های امروز، به دلیل کارکرد متفاوتش در آموزش اصلا به جلدکردن نمی رسد. آری کتاب، خدمت گزاری بلندهمت و کم ادعاست. حالا کمی از تجربه هایم را برایتان بازگو می کنم تا ببینیم: کتاب و کتابخانه در دبستان های استان انتاریو کانادا کجا و چگونه توسعه ی کتابخوانی را ممکن می کنند؟
پر واضح است که کتاب در کتابخانه است آن هم به وفور. بیشتر مدارس، معلمی را به منظور سامان دادن به محیط کتابخانه، طراحی و اجرای برنامه های خلاق علمی و دست ورزی، سفارش کتاب های جدید، معرفی کتاب، هماهنگی و برگزاری نمایشگاه کتاب، تسهیل و آموزش تکنیک های مؤثر کتابخوانی، خارج کردن کتاب های فرسوده، خواندن کتاب و طرح سؤال برای دانش آموزان به منظور گفت وگو و تحلیل و در یک کلام: توسعه ی کتابخوانی، استخدام می کنند. بسته به جمعیت و بودجه ی موجود، بخشی از ساعت های تدریس یک معلم را به اداره کردن کتابخانه اختصاص می دهند و یا یک معلم فقط برای کتابخانه کار می کند. طبق برنامه هفتگی، هر کلاس، ساعتی از هفته را در کتابخانه می گذراند. کتاب های قبلی برگردانده می شوند و بچه ها فرصت دارند در میان کتاب ها بگردند و برای خود کتابی پیدا کنند و به امانت ببرند. ممکن است جمع کلاس (حدوداً بیست و چند دانش آموز) روی موکت مخصوص بنشینند و معلم کتابخانه روی صندلی خود بنشیند و برایشان کتابی بخواند تا هم درگلستان کتاب صفا کنند و هم بیاموزند.
انتخاب کتاب به چند دلیل انجام می شود: معرفی کتاب جدید، درخواست معلم اصلی کلاس، نیازهایی که در کلاس یا مدرسه حس می شود، آموزش های اخلاقی (character trait) که هر ماه بر آن ها تأکید می شود و یا فقط یک کتاب برای خواندن و لذت بردن. چینش کتاب ها با توجه به موضوعات و گروه سنی سامان یافته است: مثلاً برای گروه سنی پیش دبستانی، کتاب ها در سبدهایی در طبقات پایین در دسترس ایشان است.
داخل کلاس ها هم کتاب فراوان یافت می شود. قفسه ها کنار دیوار، محکم، و کوتاه هستند، تقریباً تا کمر آدم؛ پس کاملاً امن و باثبات هستند. معمولاً یک فضا به کتاب های فرهنگ لغت و اطلاعات عمومی و نقشه های جغرافیایی تعلق دارد. از آنجا که در استان ما (و شاید بقیه کانادا) هیچ کتابی از طرف دولت و سیستم آموزشی برای تدریس انتخاب نمی شود و فقط سرفصل ها به معلمان گفته می شود، معلمان خودشان کتاب ها را انتخاب و تهیه می کنند و طرح درس را با سلیقه خود می نویسند. نشر نلسون و پیرسون دو نام معتبر و متداول در دبستان ها است. کتاب ها اول سال به دانش آموزان داده و در پایان سال تحصیلی پس گرفته می شود. یا کتاب ها در قفسه ی کتاب درسی های داخل کلاس است و هر روز دانش آموزان از آن ها استفاده می کنند و بعد به قفسه برمی گردانند. معمولاً برای درس ریاضی از کتاب درسی استفاده می شود. این کتاب ها دارای کیفیت چاپ و صحافی بسیار مقاومی هستند.
علاوه بر این دو دسته، کتاب های داستانی و غیرداستانی دیگری هم در قفسه های کلاس وجود دارد. دانش آموزان معمولاً یک کتاب انتخاب می کنند و در جا میزی یا همان کشوی زیر میز تحریر خود نگه می دارند تا زمانی که از فعالیتی فارغ شده اند و وقت اضافه دارند به مطالعه مشغول شوند. مثلا وقتی امتحان خود را نوشته اند و باید منتظر بقیه اهل کلاس باشند، اگر بشنوند: «کتاب های تان را بخوانید»، به دنبال کتاب راه نمی افتند، همان کتاب داخل جامیزشان را بیرون آورده و مطالعه می کنند. کتاب های داستانی مجموعه ای، از پرطرفدارترین ها هستند. تولید کتاب هایی که بر جنبه ی هنر و خیال انگیزی بیش از آموزش تمرکز دارند فراوان است. دیده ام در بعضی کلاس ها بچه ها از زنگ تفریح برگشته اند و بسیار خسته یا هیجان زده اند و می دانند قانون این کلاس این است که اول باید ده دقیقه کتاب بخوانند. یاتصور کنید وقفه ای کوچک پیش آمده و معلم چند دقیقه وقت برای خودش لازم دارد: «بچه ها کتاب تان را بخوانید!» این داشتن کتاب مورد علاقه در جا میز و همین ده پانزده دقیقه خواندن ها تفاوت های بسیار بزرگی را در مدیریت کلاس سبب می شود. چه بسا بچه های پُر انرژی که چند دقیقه بیکار بمانند و شیطنت ها و خرابی ها به بار آورند.
گاهی هم بچه ها باید کتابی را بخوانند و تکلیف خاصی را انجام دهند مثلا عناصر داستانی را بیابند یا تحلیل کنند. و این خواندن، بخشی از ساعت مقرر هفتگی درس زبان و درک مطلب است.
خواندن دسته جمعی: یکی از ساعت های مورد علاقه ی بچه ها وقتی است که معلم برای آنها کتاب می خواند و آنها گوش می دهند. تصور کنید یک رمان بلند را انتخاب کرده اند و هر روز پس از فارغ شدن از کارهای روزانه چند دقیقه استراحت می کنند و مشتاقانه داستان را دنبال می کنند. این نوعی تشویق و فعالیت فرهنگ ساز و جمعیِ دلپذیر است.
برخی کلاس ها هم نقطه ای از کلاس را به گوشه دنج کتابخوانی تبدیل می کنند و قفسه کوچک کتاب و چندتایی بالش و فرش کوچکی فراهم می کنند. بیشتر کلاس ها با دانش آموزان کمتر (تا کلاس چهارم) چنین می کنند و به این ترتیب نقطه ی امنی برای پیشگیری از برخی مشکلات بچه های خسته و پرجنب و جوش، پیش بینی می کنند. ممکن است دانش آموزی که اختلال تمرکز حواس دارد به چند دقیقه استراحت نیاز داشته باشد. از برکات این گوشه ی دنج اینکه برخی معلم ها دو دانش آموزی را که با هم بحث دارند، به نشستن و گفت و شنود در این محل دعوت می کنند.
معلم مجموعه کتاب هایی هم در اختیار دارد که سطح خواندن و درک مفهوم را درجه بندی (level) کرده اند. این کتاب ها اگرچه ظاهراً درسی نیستند، اما برای آموزش زبان انگلیسی استفاده می شوند. این کتاب ها به شکل مستقیم آموزش صفت و ضمیر و اسم و قید نداده است. بلکه این محتوای درسی، در آن ها گنجانده شده است. معمولاً معلم آن ها را در سبدهای مختلف به طور تفکیکی نگه میدارد، مانند یک سبد برای سطح هیجده و ... در ضمن برای هر سال تحصیلی حدی از انتظارات سطح خواندن تعریف می شود. برای مثال، اگر در ابتدای سال، سطح چهارده هستند، هدف این است که تا پایان سال به سطح بیست برسند.
کتابی که در دست بچه ها است، قضاوت سرانگشتی از میزان توانایی و علایق دانش آموزان به دست می دهد. سطح کتاب ها با شماره یا حروف مشخص می شوند.
کتاب های سطح بندی شده ویژه ارزیابی مهارت خواندن دانش آموزان (DRA)، گروه دیگری هستند که به دلیل اینکه فقط در اختیار معلمان است، معرفی آنها در این مقاله نمی گنجد.
یک نمونه ی دیگر از نقش کتاب هم این است که ممکن است معلم برای آموزش دروس دیگر، مانند علوم، کتاب هایی را از کتابخانه جدا و کنار گذاشته و با توجه به موضوع، آنها را دسته بندی کرده باشد تا در اختیار دانش آموزان قرار دهد و بچه ها بخوانند و یادداشت بردارند و تحقیق کنند و به طور گروهی یا انفرادی پروژه خود را کامل کنند. برای آموزش حشرات، سنگ های معدنی، اهرم، انرژی، و هر آنچه باید بخوانند تا سرفصل های علوم را بیاموزند. کتاب ها هستند که در کنار فعالیت های عملی و تجربی، چرخ آموزش را جلو می برند. معلم ها به نوبت از کتاب های کتابخانه ی مدرسه استفاده می کنند یا از متعلقات معلم دیگر قرض می گیرند، یا حتی از کتابخانه عمومی امانت می گیرند.
یک راه جالب برای تسهیل تهیه ی کتاب، بده بستان خوبی است که انتشارات (scholastic) با مدرسه ها ایجاد کرده است. کتاب ها در این سیستم، اول اینکه قیمت ارزان تری دارند. چون تأکید بر سود از راه حجم فروش بالا است. دوم، مخاطبان کتاب ها، گروه های سنی تفکیک شده هستند. پس به نوعی کار انتخاب کمی راحت تر است. مدارس بروشور فروش را هر ماه به دانش آموزان می دهند تا بچهها بتوانند کتاب های مورد علاقه شان را همراه خانواده ببینند و انتخاب کنند، مبلغش را به طور آنلاین پرداخت کنند یا بطور نقدی به مدرسه بفرستند و بعد کتاب را در مدرسه تحویل بگیرند. اگرچه این کتابها برای دانش آموزان نوشته و تهیه شده اند و بسیار جذاب هستند، اما مثل بقیه ی لوازم فرهنگی، پسندیده تر آن است که انتخاب گری را به فرزندانمان یاد بدهیم. بخشی از سود فروش کتاب، به صورت کتاب رایگان، به خود مدرسه یا معلم برمی گردد که در نهایت، سبب غنی شدن کتابخانه ی مدرسه می شود. این بنگاه انتشاراتی سالی چند بار در مدارس، نمایشگاه و فروشگاه کتاب هم برگزار می کند و بچه ها ممکن است دقایقی همراه معلم خود به دیدن نمایشگاه بروند و هم بعد از ساعت مدرسه، با والدین خود، به دیدن و خرید کتاب بپردازند. برخی معلمان کتاب هایی که قرار است برای کلاس بخرند را بنا به درخواست بچه ها انتخاب میکنند. معلمان علاوه بر دستمزد، وجهی برای تهیه لوازم آموزشی دریافت می کنند.
کتاب های مجازی در این عصر، یکی از ابزارهای انتقال اطلاعات و نیز سنجش تحصیلی هستند و با اهداف آموزشی و آموزشی-سرگرمی، بخشی از اوقات فرزندان ما را در مدارس و حتی در خانه پر میکنند. این کتاب ها معمولاً در وبسایت هایی هستند که مدارس به منظور استفاده ی دانش آموزان در آنها عضو می شوند و برای بچه ها نام و شماره کاربری رایگان صادر می کنند. Reading A-Z Razkids یکی از این وبسایت های مفید و مؤثر، با کتاب های سطح بندی شده است. در ایام شیوع بیماری کرونا بسیاری از خدمات وبسایت های کتاب الکترونیکی درخور اعتنا و مناسب، به طور رایگان در اختیار معلمان قرار گرفت.
علاوه بر این ها، گاهی در مدرسه مسابقه ی کتابخوانی هم برپا می شود و یک طرح نو با اهداف بدیع آموزشی به جریان میافتد.
راستی کتاب های بازنشسته که در ابتدای این نوشته با آنها آشنا شدید، وقتی در خانه ی ما شروع کردند به خمیازه کشیدن، به مکان اهدای اجناس دوم نقل مکان خواهند کرد. کتاب در زندگی و سرنوشت بچه ها نفوذ می کند و چیزی بیش از متنی برای رونویسی و مشق شب است!
نظرات شما